Studenten over: Huisdieren in Middeleeuws Ierland

Door Marieke Peters, 3e-jaars student

Een boommarter (Martes martes) (“Pine Marten” door Caroline Legg, CC BY 2.0)

Veel mensen houden, net als ik, van dieren. Dat blijkt al uit het feit dat er vandaag de dag veel mensen zijn die hun huis delen met een dier, dat vaak ook wordt gezien als onderdeel van de familie. Heb je je ook wel eens afgevraagd hoe dat vroeger zat? Voor mijn bachelorscriptie heb ik onderzoek gedaan naar het houden van huisdieren in middeleeuws Ierland. Ik vroeg mij af welke huisdieren er werden gehouden in die tijd, door wie, en waarom. Het is moeilijk om de antwoorden op deze al vragen kort samen te vatten en daarom wil ik het hier vooral hebben over één van de in mijn ogen meest bijzondere huisdieren die door de Ieren werd gehouden: de togán of togmall.

De togán/togmall wordt onder andere genoemd in het Oudierse epos Táin Bó Cúailnge. In een van de verhalen uit dit epos, namelijk de Aided in togmaili ┐ in pheta eóin ‘de dood van de togmall en de tamme vogel’, doodt de held Cú Chulainn een togán/togmall die op de schouder van koningin Medb zit. Het feit dat de koningin het dier blijkbaar op haar schouder meenam, wijst erop dat zij een speciale band met dit dier moet hebben gehad. De vraag is natuurlijk wat voor dier dit dan geweest moet zijn.

De Oudierse woorden togán en togmall worden door elkaar gebruikt voor hetzelfde dier. Beide woorden worden soms vertaald als ‘eekhoorn’. Het houden van eekhoorns klinkt voor ons heel ongebruikelijk, maar eekhoorns waren juist populaire huisdieren op het Europese continent van de late middeleeuwen tot in de Renaissance, dus het is mogelijk dat dit ook in Ierland het geval was. Als we echter naar de context kijken waarin de togán of togmall wordt genoemd, blijkt al snel dat deze vertaling onjuist is.

In de Duanaire Finn, een collectie gedichten uit de 17^e eeuw, wordt verteld dat het de eerste heldendaad van Finn McCool was om een togán/togmall te doden. In een van de gedichten lezen we hoe het dier afkomt op de geur van een stuk vlees, waarna de zeer jonge Finn het beestje wurgt. Vervolgens wordt het dier, dat in het verhaal ook een crannċon na coille ‘boomhond van het bos’ wordt genoemd, door de verzorgster van Finn gevild en wordt de pelt van het dier om de jongen heen geslagen.

Uit dit verhaal blijkt dat het gaat om een kleine carnivoor die ook wel een crannchú ‘boomhond’ wordt genoemd. Deze beschrijving past natuurlijk niet bij de eekhoorn, maar wél bij een ander dier dat ook al in de middeleeuwen in Ierland voorkwam, namelijk de boommarter, een klimgraag roofdier uit de marterfamilie (Mustelidae). Keltologen Rudolph Thurneysen en Gerard Murphy stelden al eerder deze interpretatie voor. Daarnaast blijkt er in het Schots-Gaelisch ook een gerelateerd woord, taghan, te bestaan waarmee ook de marter wordt aangeduid.

Voor ons lijkt het houden van boommarters, net als het houden van eekhoorns, ook heel ongewoon, maar er bestaan nog andere voorbeelden uit de middeleeuwen waaruit blijkt dat deze diertjes vaker als huisdier werden gehouden. In de Welshe Laws of Hywel Dda bijvoorbeeld wordt de marter (beleu) ook genoemd, en wel als een lledfegin, een wild dier dat als huisdier wordt gehouden.

Uit de Ierse tekst Agallamh na Senórach blijkt echter dat dit diertje niet zomaar door iedereen gehouden werd: er wordt in deze tekst namelijk gesproken over een crannchú bhíos ac rígain nó ac ródhuine ‘een boomhond zoals een man of vrouw van stand zou houden’. Hieruit blijkt dus dat het houden van deze unieke huisdieren weggelegd was voor leden van een hogere sociale klasse, zoals koningin Medb uit de Táin.

Door het bestuderen van teksten zijn we er dus achter gekomen dat de togán/togmall een boommarter moet zijn geweest en dat dit dier blijkbaar bekend stond als een huisdier voor Ierse nobelen. Er is helaas verder niets te vinden over hoe boommarters precies werden gehouden en hoe ze werden verzorgd. Dit geldt ook voor alle andere huisdieren die de Ieren hielden. Desondanks hebben we dankzij het bestuderen van deze twee woorden voor een huisdier een bijzonder inzicht gekregen in het dagelijkse leven in middeleeuws Ierland.