Studenten over: ‘The Rachel Haircut’ en middeleeuws Welsh haar!

door Manouk van Hal, BA Keltisch 2023

Haar geeft ons informatie. In de jaren ’60 droeg men ‘Beatle Haar’ als gevolg van Beatlemania, in de jaren ’90 vroegen vrouwen om ‘The Rachel’ bij de kapper door het enorme succes van de sitcom Friends en, laten we eerlijk zijn, wanneer het over Kelten gaat, zullen veel mensen aan grote, behaarde mannen denken. Tijdens het lezen van een aantal Ierse en Welshe teksten viel het mij op dat haar een vrij prominente rol speelde, waarna ik besloot om hier mijn bachelor scriptie over te schrijven. De focus lag tijdens mijn onderzoek op de vragen ‘wat betekent haar in deze middeleeuwse teksten?’ en ‘wat zegt het scheren en knippen van haar over middeleeuwse samenlevingen?’ In mijn scriptie heb ik over zowel Ierse als Welshe teksten geschreven en over hoofdhaar en gezichtsbeharing, maar omdat het lastig is om dit kort samen te vatten, zal ik hier alleen gezichtsbeharing in de Welshe teksten behandelen.

Aberystwyth, National Library of Wales, Peniarth MS 28, f. 15v, ‘Trekken aan haar als een voorbeeld van sarhead (belediging/verwonding) waarvoor schadevergoeding verschuldigd was.’

Voor mijn onderzoek heb ik gekeken naar wat er in de middeleeuwse wetten te vinden was over haar en baarden. In de Welshe Laws of Hywel Dda wordt er bijvoorbeeld geschreven over een straf die op het beledigen van iemands baard stond; het was een belediging van iemands mannelijkheid. Gezichtsbeharing zou dan wel belangrijk zijn geweest, toch? Die belediging is ook iets wat we terugvinden in verschillende verhalen: de zin meuyl ar uy maryf, ‘schaamte over mijn baard’, is een zin die regelmatig opduikt. Dat gezichtsbeharing belangrijk was in de samenleving van middeleeuws Wales wordt ook duidelijk wanneer we kijken naar andere versies van de teksten; het verhaal van Iarlles y Ffynnon, ‘The Lady of the Well’, bestaat namelijk ook in het Frans en in deze versie mist een stukje dat wel in de Welshe versie voorkomt: het scheren van het gezicht van de hoofdpersoon Owain! Het Frans luidt: Si le fet chascun jor baignier, son chief laver et apleignier, ‘iedere dag zorgde ze voor zijn bad en voor zijn verzorging’; en het Welsh is als volgt: Ac odyna agori prenuol a thynnu ellyn a’e charn o asgwrn eliphant a deu ganawl eureit ar yr ellyn, ac eillaw y uaraf a oruc…, ‘Toen opende ze een houten kist en haalde er een scheermes uit, waarvan het heft gemaakt was van ivoor met twee gouden klinknagels, en ze scheerde zijn baard…’ In deze stukken wordt Owain verzorgd door een maagd die hij ontmoet in het verhaal, maar het scheren van zijn baard gebeurt alleen maar in de Welshe versie. We kunnen er vanuit gaan dat het scheren een toevoeging was van de Welshe vertaler en dit geeft ons dus meer bevestiging dat gezichtsbeharing belangrijk was in middeleeuws Wales.

Het zou goed mogelijk kunnen zijn dat we het belang van gezichtsbeharing voor mannelijkheid ook terug kunnen lezen in het verhaal van Culhwch ac Olwen, ‘Culhwch en Olwen’. Dit verhaal gaat over Culhwch die verliefd wordt op de mooie Olwen. Culhwch vraagt Arthur om hem te helpen in zijn zoektocht, maar de vader van Olwen noemt een hele lijst aan taken die voltooid moeten worden voordat Culhwch met haar mag trouwen. In de scene aan het einde van het verhaal lezen we dat Culhwch eindelijk met Olwen mag trouwen. Haar vader, de reus Ysbaddaden Bencawr, wordt volledig geschoren – haar en huid worden niet gespaard; zelfs zijn oren worden van zijn hoofd afgesneden – en hij wordt onthoofd. Dit hele ritueel van scheren, interpreteerde ik als een volledige verwijdering van de mannelijkheid van de reus. Voordat Culhwch met Olwen zou trouwen, was Olwen’s vader namelijk de voornaamste verzorger in haar leven, maar nu ze gaat trouwen, neemt Culhwch de rol van verzorger op zich. Door de reus te ontdoen van zijn haar, wordt het feit dat hij niet meer de primaire man in haar leven is extra benadrukt.

Wat ook interessant is, is dat aantal van de helden in Culhwch ac Olwen magische eigenschappen hebben die gerelateerd zijn aan gezichtsbeharing en de vertalingen van hun namen zijn ook van belang; de baard van Uchdryd Farf Draws – zijn naam betekent letterlijk ‘Uchtryd Sterke Baard’ – kan een groot deel van Arthurs hal bedekken en alleen een riem gemaakt van de baard van Dillus Farfog, ‘Dillus de Bebaarde’, is sterk genoeg om twee jonge honden vast te houden. Vooral bij onze laatste held zien we dat zijn baard gerelateerd is aan kracht, wat geassocieerd wordt met mannelijkheid.

Door het vergelijken van Welshe wetteksten en vertalingen van verhalen met de Welshe verhalen en door goed te letten op details in deze verhalen is een van mijn conclusies dat gezichtsbeharing een belangrijke rol speelde in middeleeuws Wales en dat dit sterk verbonden was met mannelijkheid. Uiteraard valt er nog veel meer te ontdekken, want er is nog veel meer literatuur voor ons beschikbaar, maar voor nu is ons beeld van de stoere, behaarde Kelten toch weer enigszins bevestigd.